De Oktoberrazzia in Gorinchem 1944

GORINCHEM GORINCHEM Dit voorjaar verscheen het grote boek over de geschiedenis van Gorinchem. Reden voor De Stad Gorinchem om auteurs van het boek te vragen een onderwerp uit dit werk te belichten.

door Aart van Weelden

Tijdens de bezetting van 1940-1945 werden door de Duitsers vanaf 1942 groepsgewijs ongeveer 300 Gorcumers weggevoerd. Als eersten arbeiders, die in de Duitse metaalindustrie tewerkgesteld werden. Vervolgens vrijwel alle joden in het najaar van 1942. Als derde groep mannen uit de middenklasse, veelal (zonen van) winkeliers, die op 3 oktober 1944 in een grootschalige arrestatie-actie door Duitse soldaten om klokslag 8 uur 's avonds aan huis opgehaald werden. Pas na de oorlog werden de gevolgen zichtbaar. Het merendeel van de arbeiders kwam terug, maar van de middenstanders zou bijna de helft niet en van de joden niemand terugkeren.

Bij het wegvoeren van de eerste twee groepen betrokken de Duitsers het Nederlandse bestuursapparaat, bij de Oktoberrazzia moesten de Duitsers al het handwerk zelf verrichten. Wel maakte de bezetter bij de arrestaties gebruik van een lijst die in voorjaar 1944 door de toenmalige NSB-burgemeester van Gorinchem, H. Höltke, was opgesteld en overhandigd aan de plaatselijke Ortskommandant. Deze lijst bevatte volgens Höltke de namen en adressen van "de voornaamste raddraaiers" die in geval van oorlogshandelingen direct gearresteerd moesten worden. Op deze door locale NSB 'ers samengestelde lijst kwamen gevoelens van rancune en jaloezie van Gorcumse NSB'ers en andere ontevredenen jegens (zonen van) middenstanders samen tot een fatale afgunst.

Begin september 1944 leek de bevrijding nabij door de snelle geallieerde opmars, die zuidelijk Nederland tot frontgebied maakte. Op 4 september kondigde de bezetter de noodtoestand af, die radicale maatregelen mogelijk maakte. Pas na het afgeslagen geallieerde offensief bij Arnhem op 26 september kregen de Duitsers de handen vrij voor rücksichtlose daden, zoals in Arnhem en Putten en de Oktoberrazzia in Gorinchem.

De nachtelijke arrestaties op 3 oktober werden de volgende ochtend gevolgd door straatrazzia's in Gorinchem, waarbij willekeurig (jonge)mannen werden opgepakt. Na het opmaken van een alfabetisch geordende transportlijst werden al deze Gorcumers 's avonds afgevoerd naar kamp Amersfoort. De transportlijst zou op 9 oktober in kamp Amersfoort het verschil maken tussen leven en dood. Onder aan de lijst vanaf de "Z" beginnend, bij Ad Zwijsen, werden toen ongeveer 60 Gorcumers opgeroepen en afgevoerd naar kamp Deelen bij Arnhem. Deze groep zou op één persoon na de oorlog overleven. P.G. Kreukniet was de laatste uitgeroepene. Zijn neef C. Kreukniet bleef met de overige Gorcumers achter en zij werden, met onder andere de mannen uit Putten, op 11 oktober op transport gesteld naar concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Slechts vier Gorcumers zouden uit de hel van Neuengamme en onderhorige kampen weerkeren.

P.G. Kreukniet heeft tijdens zijn gevangenschap met briefjes het thuisfront op de hoogte gehouden en ook diverse portrettekeningen gemaakt van medegevangenen. Na zijn pensionering heeft hij zich ingezet om ruchtbaarheid te geven aan deze vergeten oorlogsepisode en verdwenen Gorcumers. De gedenkplaquette aan de Grote Kerk was zijn laatste gebaar aan hen.