Afbeelding
Willemieke Kars

‘Een beter milieu begint bij de ­politiek’

21 januari 2021 om 15:00 Geloof & Zingeving

GORINCHEM Groenteburgers eten, minder vliegen, een elektrische auto rijden – we zijn met z’n allen best goed bezig. Toch klinken ieder jaar de voorspellingen van klimaatwetenschappers verontrustender en pompen we ieder jaar meer CO2 de lucht in. Hoe kan dat in vredesnaam? Journalist Jaap Tielbeke (1989) onderzocht het en schreef er het boek Een beter milieu begint niet bij jezelf over. 

,,Vooral uit de groene hoek heb ik wel een paar gepikeerde reacties op de titel gekregen”, vertelt Tielbeke. ,,Voor de duidelijkheid: ik wil niemand ontmoedigen om groener te leven. Wél wil ik mensen uitnodigen om te kijken naar de impact daarvan. De titel is een knipoog naar de Postbus 51-campagne uit 1991, die volledig focuste op wat de individuele consument kan doen, zoals afval scheiden, het licht uitdoen en korter douchen. Groen geneuzel noem ik dat, want het zet geen zoden aan de dijk. Sinds die campagne is de wereldwijde CO2-uitstoot met meer dan 57 procent gestegen!” 

Als kind wist Tielbeke dat allemaal nog niet natuurlijk. Dus zette hij zich vol overgave in voor het milieu. Hij haalde geld op om de sneeuwlynx en zeeschildpad voor uitsterven te behoeden en startte clubjes met klasgenoten om de natuur te beschermen. Maar hij groeide op, werd journalist en verdiepte zich steeds meer in de sociaaleconomische en politieke kant van de klimaatverandering. 

Dit artikel is een samenwerking met onze mediapartner Volzin. Meer van dit soort artikelen zijn te lezen op onze website in de rubriek Mijn Leven/Geloof & Zingeving.

Naast een stevige literatuurstudie ging hij het veld in voor onderzoek en sprak hij met wetenschappers, activisten, ondernemers, filosofen en politici. Hij viel van de ene verbazing in de andere. Na tientallen artikelen over het onderwerp te hebben geschreven besloot hij dat het tijd was om zijn bevindingen te bundelen in een boek: Een beter milieu begint niet bij jezelf. Hierin ontmaskert hij de mythes die het klimaatdebat in hun greep houden en laat hij zien waar een beter milieu dan wél begint: bij de politiek, op de barricades en in de rechtbank. Op die plekken kun je als individu wel degelijk een verschil maken. 

Je schrijft over mythes die een beter milieu in de weg staan. Kun je dat uitleggen?

,,Ik onderscheid vier mythes die steeds maar weer terugkomen en die één ding gemeen hebben: ze ontkennen hoe allesomvattend en gecompliceerd de ecologische crisis is. Ze reduceren klimaatverandering tot een behapbaar probleem, met als gevolg dat ook de oplossingen die ze aanreiken overzichtelijk en redelijk eenvoudig zijn. Daar gaat het mis, want zulke oplossingen bestaan niet. Klimaatverandering is zo verweven met de manier waarop we de wereld hebben vormgegeven, dat de oplossing ook daar gezocht moet worden: in onze cultuur, politiek en regel- en wetgeving. Het is een ongemakkelijke waarheid, maar het roer moet radicaal om.”

,,Allereerst is er de mythe dat we allemaal schuldig zijn aan de klimaatverandering. Dat is niet waar. Laatst nog was het in het nieuws dat de rijkste 1 procent van de wereldbevolking meer dan twee keer zoveel uitstoot als de armste helft van de wereld. Dus niet iedereen is even schuldig. Én niet iedereen is even verantwoordelijk. Mensen met machtsposities hebben de mogelijkheid om fundamenteel iets te veranderen. De baas van Shell heeft meer macht om de energie-infrastructuur te hervormen dan de individuele automobilist. In mijn boek laat ik zien hoe deze mythe bewust wordt gepromoot door de fossiele industrie, zodat de aandacht wordt afgeleid van de grote vervuilende ondernemingen en zij gewoon kunnen doorgaan. Zo heeft BP in 2005 het idee van de ecologische voetafdruk gepopulariseerd, met een heel duidelijke boodschap: ‘Kijk eerst eens naar jezelf; wij bedienen jullie alleen maar zodat jullie je luxe levensstijl kunnen volhouden’. Of zoals de baas van Shell zegt: ‘Zolang de consument erom vraagt pompen wij op wat we op kunnen pompen’. Dat is misleidend, want we zijn volledig afhankelijk gemaakt van die olie. Voor de meesten van ons is het onbegonnen werk om dat uit ons leven te weren.”

Om echt iets te veranderen is gewoon overheidsingrijpen nodig

Maar als consument kun je toch een signaal afgeven door te kiezen voor duurzame alternatieven?

,,Dat is meteen de tweede mythe, dat we als groene consumenten de wereld zouden moeten en kunnen redden. Kijk bijvoorbeeld naar de enorme verschuiving die heeft plaatsgevonden in hoe we denken over vlees eten. Vegetarisch eten was niet zo lang geleden nog een beetje hippieachtig, onderhand ben je onbeschoft als je geen vegetarische alternatieven aanbiedt. Daarbij groeit het aanbod aan vleesvervangers en alternatieven voor vlees als een razende. Je zou dus denken: ‘Kijk, de markt lost het vanzelf op, we zijn vanzelf minder vlees gaan eten’. Maar dat is niet het geval. De vleesconsumptie in Nederland is in de afgelopen vijftien jaar nauwelijks gedaald. En neem vliegschaamte. We weten steeds beter hoe schadelijk vliegen is voor het klimaat en veel mensen nemen zich voor minder te vliegen. Tegelijkertijd zijn regeringspartijen bezig om Schiphol uit te breiden, nieuwe vliegvelden te openen en de luchtvaart op allerlei manieren te subsidiëren – zij zouden zich moeten schamen! Deze mythe heeft een dempend effect op de politiek. Zolang politici geloven dat de groene consument ‘het wel oplost’ zullen ze minder snel geneigd zijn om met strengere regelgeving te komen. Ik noem in mijn boek bijvoorbeeld de praktijken van Unilever, waar ik samen met andere onderzoeksjournalisten in ben gedoken. Zij proberen wel een groenere koers te varen, maar zelfs met de beste intenties ter wereld is de beweegruimte om op de troepen vooruit te lopen en écht die kentering te maken heel klein. Om echt iets te veranderen is gewoon overheidsingrijpen nodig.” 

Zolang politici geloven dat de groene consument ‘het wel oplost’ zullen ze minder snel geneigd zijn om met strengere regelgeving te komen

Wat is volgens jou de kern van het klimaatprobleem?

,,Dat ons economische systeem, onze cultuur, de oorzaak is van de ecologische crisis. De laatste twee mythes die ik onderscheid ontkennen dat, net zoals de twee die ik net genoemd heb. De derde mythe is de mythe van de CO2-bril. Op allerlei manieren lopen we tegen ecologische grenzen op; de biodiversiteit neemt af, het stikstofprobleem groeit. Alleen maar CO2 uit de lucht filteren lost het probleem in de kern niet op. Tot slot is er nog de mythe dat we onszelf uit deze crisis kunnen innoveren met behulp van slimme technologie. Daar is geen enkel bewijs voor, sterker nog: veel wetenschappers waarschuwen juist voor dat soort hoogmoed, vanwege de onvoorziene en gevaarlijke gevolgen die ze hebben.” 

Het klinkt allemaal ietwat deprimerend, terwijl je in je boek juist schrijft dat het in het klimaatdebat ten diepste gaat om de vraag: wat is een goed leven? Hoe dat zo?

,,Die vraag ligt onder al het politieke engagement. De klimaatverandering dwingt ons om drastisch van koers te veranderen en dus is het cruciaal om een maatschappelijk debat over deze vraag te voeren. Het oude mechanische wereldbeeld dat ervan uitgaat dat wij als mensen boven de natuur staan is niet meer vol te houden – kijk maar naar wat het ons heeft gebracht. Ook ik dacht in eerste instantie dat we ons wel uit deze problemen zouden innoveren, maar daar is totaal geen overtuigend bewijs voor. Elk jaar zijn de klimaatrapporten alarmerender. Mijn wereldbeeld kantelde en ik ben in gaan zien dat we als mensen onlosmakelijk verbonden zijn met ‘het web des levens’ – zoals ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt (1769-1859) dat noemde. Ik noem in mijn boek ook de ‘Gaia-theorie’, een term uit de mythologie, gemunt door James Lovelock in 1969. Hij was de eerste wetenschapper die de aarde ziet als een holistisch, zelfregulerend systeem, waarbij er een continue interactie is tussen levende organismen en levenloze elementen. Aanvankelijk werd hij weggelachen, maar nu wordt zijn theorie steeds meer overgenomen in de aardwetenschappen.” 

(De tekst gaat onder de foto verder)


Gerd Altmann

Maar wat heeft dit alles te maken met een goed leven?

,,Behalve dan dat we de aarde uitputten, putten we ook onszelf uit. We zitten vast in een systeem van constante productie, consumptie, presteren, groei, carrière maken – met als gevolg dat mensen enorm veel stress ervaren. Milieuorganisaties doen er veelal nog een schepje bovenop: ze vertellen wat er allemaal misgaat, komen met ‘oplossingen’ die niks wezenlijks veranderen en schetsen vooral een beeld van een sober leven. Ze slagen er niet in een aantrekkelijk vergezicht te bieden, iets dat onze verbeelding prikkelt en ons enthousiast maakt. Dit is langzamerhand wel aan het veranderen gelukkig. Hét voorbeeld wat dat betreft is de Green New Deal; een grootschalig overheidsprogramma dat in 2018 op de agenda werd gezet door de Amerikaanse politica Alexandria Ocasio-Cortez. Een groene droom, zo je wil. Binnen tien jaar moeten de Verenigde Staten de CO2-uitstoot hebben teruggebracht naar nul. Alle energie moet duurzaam worden opgewekt, ieder gebouw energiezuinig gemaakt en de autovloot vervangen door openbaar vervoer of elektrische wagens. Daarbovenop komt ook nog een banengarantie voor iedereen, universele gezondheidszorg, gratis onderwijs, hogere lonen en betere arbeidsomstandigheden. In eerste instantie werd ze totaal niet serieus genomen, maar ze gaf niet op. Ondertussen heeft zelfs de gematigde Joe Biden de Green New Deal omarmd als raamwerk en is ook de Europese Commissie ermee bezig.”

Die Green New Deal klinkt als het paradijs op aarde.

,,Het is makkelijk om zo’n groene nieuwe ‘wereldorde’ weg te zetten als naïef en onrealistisch. Maar dan is het goed om te bedenken dat dit steevast de kritiek is op emancipatoire bewegingen. Toch hebben vrouwen nu kiesrecht, heeft Amerika een zwarte president gekend en ga zo maar door. Hopelijk kijken we over zo’n dertig, vijftig jaar ook terug naar deze tijd en zeggen we tegen elkaar hoe absurd het was dat de Nederlandse regering jaarlijks € 4,5 miljard aan fossiele subsidies uitdeelde.”

Ja, we zitten zwaar in de penarie en ja, elk jaar wordt het erger. Maar het systeem dat ten grondslag ligt aan die ellende is een menselijke creatie, dus kunnen wij het ook veranderen

Je stelt dus dat ik niet als consument, maar wel als burger impact kan hebben. Wat kan ik concreet doen?

,,Ik verzet me tegen het idee van een lijstje met dingen die je kunt doen. Tegelijkertijd geef ik in mijn boek talloze voorbeelden van burgers die een verschil weten te maken, niet alleen in de politiek, maar ook in de rechtbank en op de barricaden. Klimaatspijbelaars, grote rechtszaken die gewonnen worden, politici die hun verantwoordelijkheid nemen. Het zijn allemaal mensen die oog hebben voor de machtsverhoudingen en er niet voor terugdeinzen om schuldigen aan te wijzen. Die mensen bieden me hoop. Maar let wel: optimistisch ben ik uitdrukkelijk niet – dat zou een ontkenning zijn van de alarmerende situatie.” 

,,Optimisme is in de kern conservatief, want je zegt eigenlijk: ‘Het komt wel goed, dus ik kan achteroverleunen’. Pessimisme is even gemakzuchtig, maar dan de andere kant op: ‘Het heeft allemaal geen zin meer, ik ben machteloos’. Hoop daarentegen is een emancipatoire kracht. Zoals de Amerikaanse auteur Rebecca Solnit het mooi verwoordt: ‘Hoop is de omarming van de wezenlijke onkenbaarheid van de wereld, van de breuk met het heden, van de verrassingen’. Die hoop loopt als een rode lijn door mijn boek. Het laatste wat ik wilde was een klimaat-horrorverhaal schrijven, waarbij je na lezing verslagen in je stoel hangt. Ja, we zitten zwaar in de penarie en ja, elk jaar wordt het erger. Maar het systeem dat ten grondslag ligt aan die ellende is een menselijke creatie, dus kunnen wij het ook veranderen.”

Ondertussen is er binnen geloofsgemeenschappen juist meer en meer aandacht voor groener leven, denk bijvoorbeeld aan initiatieven als GroeneKerken (van Tear, Kerk in Actie en Maatschappij van Welstand) en Groene Moslims. Wat vind je van zulke initiatieven?

,,Die juich ik toe. Binnen geloofsgemeenschappen ligt de nadruk op het vormen van een gemeenschap en dat is precies het perspectief dat we nodig hebben. Het zijn plekken waar de grote vragen des levens besproken worden. Welnu: veel groter dan het ecologische vraagstuk wordt het haast niet. De paus lijkt dat bijvoorbeeld goed begrepen te hebben. In de encycliek Laudato Si’ uit 2015 roept hij op tot zorg voor de levende planeet en internationale solidariteit, omdat hij snapt dat we een culturele en economische omslag nodig hebben. Ik hoop wel dat de Groene Kerken of Groene Moslims niet enkel geloofsgenoten aansporen om een linnen tasje mee te nemen naar de supermarkt of korter te douchen, maar dat ze ook nadenken over hoe ze als collectief invloed kunnen uitoefenen. Door mee te lopen met een klimaatmars, bijvoorbeeld, of acties van milieu-organisaties te ondersteunen. En natuurlijk door het gesprek over het goede leven te blijven voeren.”

door Elze Riemer

Wat is Volzin? Volzin is een magazine voor religie en samenleving. Volzin beschrijft de levensbeschouwelijke diversiteit in Nederland en organiseert zingevende activiteiten als lezingen, thema-avonden, boekprojecten en een jaarlijkse schrijfwedstrijd. Kijk voor meer informatie op www.volzin.nu

advertentie
advertentie